Hoe staat het met de vaderlijn?

Een paar jaar terug deed ik de BigY-test bij Family Tree DNA. Bij deze test wordt het Y-chromosoom - dat van vader op zoon wordt overgedragen - nauwgezet onderzocht met als doel de plek in de menselijke stamboom zo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Toentertijd stond de BigY test bekend als de Y500-test, waarbij de resolutie op ongeveer 1 mutatie per 140 jaar zat. Inmiddels is er een upgrade naar de Y700-test, die ongeveer 1 mutatie per 85 jaar kan waarnemen. Deze test heb ik nog niet ondergaan; dit heeft vooral zin wanneer er veel recente matches zijn en de structuur van de boom nog niet geheel duidelijk is - en mijn meest recente match bevindt zich vooralsnog in de periode vóór Christus. Ik hoop dat er nog eens een familie opduikt met wie ik in de middeleeuwen een vaderlijn deel. Met Y500 komen we echter ook al een heel eind.

De sub-haplogroep BY41133.

In bovenstaande afbeelding heb ik mijn dichtstbijzijnde verwante families - voor zover bekend - weergegeven. Ik behoor tot de tak geheel rechts onder Y130350. Mijn stamvader komt uit Zennewijnen bij Tiel, maar zijn waarschijnlijke vader en grootvader zijn vermoedelijk rond 1675 vanuit Uden naar Passewaaij (tussen Zennewijnen en Tiel) gekomen. Hierom heb ik Brabant als bakermat van de familie vermeld. Ik deel Y130350 en enkele andere mutaties met een familie uit Virginia, die vermoedelijk uit Devon komt, en waarvan de allereerste naamdragers rond 1200 in de buurt van Dover woonden. Of de familie uit Virginia ook echt in mannelijke lijn van de Doverse afstamt is niet aantoonbaar. Onze gemeenschappelijke voorvader leefde in ieder geval rond 150 v.Chr. (met een marge van een paar honderd jaar), vermoedelijk in België of wat toen het noorden van Gallië was.

Wij hebben twee zustergroepen, die evenals wij van BY38543 afstammen: BY56098, bestaande uit enkele Engelse families die al in de 8e eeuw n.Chr. in Engeland gewoond moeten hebben, en een tak die bestaat uit enkele families die zeker vanaf ca. 1500 in Calabrië (de punt van de Italiaanse laars) leefden. De zustertak van BY38543 is BY79632, waaruit twee Franse families stammen. Allemaal behoren we tot de sub-haplogroep BY41133, die zich ongeveer in de 11e eeuw v.Chr. begon uit te breiden.

Waar leefde onze stamvader? Als we uitgaan van het geografische middelpunt, dan komen we ergens ten zuidoosten van Parijs uit. In dit geval moeten we uitgaan van een oud-Gallische of Keltische familiestam die zich vanaf het begin van de IJzertijd met de westelijke Hallstatt-cultuur en de bekende Gallische La Tène-cultuur verspreidde. Een probleem met geografische middelpunten is echter dat het ervan uit gaat dat alle takken ongeveer gelijkmatig in verschillende richtingen zijn gegaan, en dat is meestal niet hoe de geschiedenis loopt. Sommige plekken (vaak het platteland) zijn plaatsen van emigratie, andere (vaak steden, of bijv. Engeland) zijn plaatsen van immigratie door de geschiedenis heen. Bovendien moeten we bedenken hoe er dan Galliërs in Calabrië terecht zijn gekomen. Misschien als immigrant (of slaaf) tijdens de Romeinse tijd? Of is deze tak daar pas in de middeleeuwen terechtgekomen tijdens de Normandische verovering van Zuid-Italië? Maar waar is deze specifieke tak dan in Frankrijk gebleven?

Misschien vinden we meer aanwijzingen als we naar de twee zustertakken van BY41133 kijken. De grootste tak, PF6582, bevat families uit Italië, het noordoosten van Frankrijk (alsmede Wallonië en Luxemburg), Zuid-Duitsland, Engeland, een Asjkenazische tak en zelfs enkele Tataren. De oudste splitsingen zijn echter tussen twee Italiaanse takken, een tak uit de Elzas en de grote gemengde groep. De zustertak van BY41133 en PF6582 bestaat uit een Italiaanse familie uit de Toscane. Hun gemeenschappelijke voorvader, BY28794, zal rond 1500 v.Chr. geleefd hebben. Wanneer we weer een stapje hoger gaan naar de zustertak van BY28794, BY3951, dan valt op dat deze voor een groot deel uit Italiaanse families bestaat. Hiertoe behoort zelfs een prehistorisch (pre-)Romeins sample uit Praenestine (ca. 400 v.Chr.). De grote aanwezigheid van Italiaanse families is des te meer opvallend omdat zij drie keer minder dan mensen met een Duitse vaderlijn getest hebben en acht keer minder dan mensen met een Engelse vaderlijn. Het aandeel Italianen zou dus nog veel hoger kunnen uitpakken.

De kans is aanzienlijk dat BY3951 (ca. 1700 v.Chr.) in Italië ontstaan is, en dit geldt dan vermoedelijk ook voor BY28794 (ca. 1525 v.Chr.). Samen vormen zij de belangrijkste onderdelen van Z145 (ca. 2000 v.Chr.), dat zelf weer met o.a. S47, BY3544 en BY3538 de haplogroep Z56 (ca. 2600 v.Chr.) vormt, één van de takken van het bekendere R1b-U152. S47 lijkt meer aanwezig langs de Ligurische kust en ook in Spanje; het zwaartepunt van BY3544 ligt meer in Frankrijk en Zwaben. Hun kleine zustergroep BY3538 lijkt zich met name in Noordoost-Frankrijk, de Pfalz en Zwitserland op te houden. Voor Z145 kan, gezien de verspreiding, aan een oorsprong in de Toscane of Ligurië gedacht worden. De eerste verspreiding van Z56 richting Italië, de Rhône en de Rijn valt binnen de dynamische Klokbeker-periode toen de Keltische en Italische volkeren nog één geheel vormden; de verschillende takken zullen al vrij vroeg op verschillende plekken beland zijn en zijn hierom niet altijd één op één met bepaalde volkeren of culturen te identificeren.

Een kaartje van de geschatte frequentie van Z56 dat ik gemaakt heb:

Geschatte frequentie van de haplogroep Z56.

De oudste leden van Z145 zullen in het tweede millennium v.Chr. een vroeg Indo-Europees dialect verwant aan het latere Keltisch en Italisch gesproken hebben, mogelijk een voorganger van het nauwelijks bekende Ligurisch óf een voorloper van het Italisch. Uiteindelijk zullen de meeste van hen Latijn hebben gesproken.

Het is mogelijk dat alle takken van BY41133 door de Romeinen zijn verspreid, richting Frankrijk, Calabrië, Engeland en Nederland. Misschien was mijn voorvader Y130350 wel een Romeinse soldaat of handelaar, die zich eerst langs de Rijn of de Maas begaf, en later naar Brittania vertrok. Het zou eventueel ook kunnen dat reeds vóórdat het noorden van Italië Romeins werd, enkele takken vanuit Ligurië of Gallia Cisalpina naar het noorden vertrokken, mogelijk via de Rhône. In dat geval zou er sprake zijn van een van oorsprong Italische of Ligurische, later Gallisch geworden lijn. Om hier meer duidelijkheid in te krijgen is het nodig om te wachten op nieuwe gegevens, van zowel moderne mensen - dit hangt af van het toeval; het is immers niet van te voren duidelijk tot welke haplogroep men behoort - als van archeologische samples - helaas deed men in het eerste millennium v.Chr. vaak aan cremeren.