Op zoek naar Catharina

Er zijn voorouders van wie ik veel meer zou willen weten: hoe zagen zij eruit? Wat deden zij in het dagelijks leven? Wat voor persoonlijkheid hadden zij en kwamen zij nog toe aan interesses? Één van hen is mijn bet-betovergrootmoeder Catharina Farro (1848-1879). Mijn overgrootvader wist haar naam nog en dat zij van Sefardische afkomst was. Na de oorlog bleef haar "Portugese afkomst" in de collectieve herinnering bestaan, maar verder is zij verdwenen in de vergankelijkheid.

Op 12 oktober 1843 traden in Den Haag Josua Cohen Farro en Judith Spijer met elkaar in het huwelijk. Het betrof een gemengd huwelijk: Josua was van Portugees-Joodse afkomst, Judith van Asjkenazische herkomst. Gedurende de negentiende eeuw kwam dit type gemengde huwelijken steeds vaker voor. Opmerkelijker was dat Josua een reeds 70 jaar oude weduwnaar was, en Judith slechts 24 jaar oud. Beide woonden ten tijde van hun huwelijk in Den Haag. Hoe zij elkaar ontmoet hebben is niet bekend. Misschien kwam de van oorsprong Amsterdamse Josua haar wel tegen via zijn dochter Gracia, die reeds in Den Haag woonde, of misschien had hij gebruik gemaakt van de diensten van Judiths vader Zacharias, die boekdrukker was.

Hoelang Josua en Judith in Den Haag bleven wonen is niet bekend. In 1848 woonden zij aan de Korte Amstelstraat 1 in Amsterdam. Hier werd op 25 november 1848 hun enige dochter Catharina geboren. Haar geboorte werd door de vroedvrouw aangegeven: vader Josua was volgens de geboorteakte "reiziger" en op het moment van de aangifte afwezig.

Het lijkt erop dat Josua en Judith niet lang bij elkaar gewoond hebben. In 1851 woonde Josua in bij zijn oudste zoon Samuel, op de Rapenburgerstraat; Judith wordt hier niet vermeld. Hadden zij onmin? Speelden de verschillen in leeftijd en religie een rol? Was Josua ziek en kon Judith hem niet verzorgen? Josua's laatste officiële adres was een kamer op Vlooienburg 33. Op 11 november 1851 overleed Josua bij zijn zoon Salomon in de Houtstraat 18.

In de jaren 1850 woonde Judith met haar dochter Catharina niet meer in Amsterdam, maar bij haar vader in Den Haag, de drukker Zacharias Spijer, eerst op de Nieuwe Haven, vervolgens op de Herenstraat. Het bevolkingsregister meldt dat Catharina, evenals haar moeder, de Nederlands-Israëlitische religie beleed. Zij is dus niet met de Portugees-Israëlitische religie van haar vader grootgebracht.

Handtekeningen van Jacques en Catharina
onder hun huwelijksakte, 1874

Gedurende de jaren 1860 en 1870 bleef Catharina bij haar moeder en grootvader. Zacharias Spijer overleed in 1872. Op 25 februari 1874 trad Catharina in Den Haag in het huwelijk met de Antwerpse paraplumaker Jacob Joseph ("Jacques") Zeldenrust. Samen vestigden zij zich eerst aan de Turfmarkt, vervolgens op het Hooge Zand en de Kalvermarkt.

Jacques en Catharina kregen vijf kinderen: Joseph Jacob (*1874), Henriëtte (*1876), Frederica (*1877), Leon (*1878) en Rosalia (*1879). Vier maanden na de geboorte van haar jongste dochter overleed Catharina op 14 december 1879, 31 jaar oud. Jacques hertrouwde met Mietje Verveer.

Catharina ligt begraven op de oude joodse begraafplaats in Den Haag; het is echter niet bekend of er nog een grafsteen van haar bewaard is gebleven.

In hoeverre had Catharina contact met de familie van haar vader en de Portugees-Joodse gemeente? Haar veel oudere halfbroers woonden in Amsterdam en Edam; haar halfzuster Gracia woonde wel in Den Haag.

Onderdeel van de nalatenschap van Esther
Musaphia; het gezin van Catharina onder in rood

In het archief van de Portugees-Israëlitische gemeente van Amsterdam duikt Catharina opmerkelijk genoeg op in stukken m.b.t. de nalatenschap van Esther van Isaac Musaphia (inv.nr. 757). Deze Esther maakte in 1733 haar testament op, waarbij zij haar neven en nichten als erfgenamen aanwees. Tot ver in de negentiende eeuw werden stukken opgesteld n.a.v. de nalatenschap, in het bijzonder m.b.t. de periodieke uitkering van rente. Josua Cohen Farro had als achterkleinzoon van Salomon Musaphia recht op 1/18 van de nalatenschap. Op één van de familieoverzichten is zijn dochter Catharina ("Cato") met haar kinderen Joseph, Henriëtte ("Jetje") en Frederica ("Sophia") bijgeschreven zoals in de afbeelding rechts in de cirkel te zien is. Dat zij met hun roepnamen werden genoteerd, duidt erop dat deze binnen de Portugese gemeente bekend waren. In enkele overzichten werd Catharina, "de dochter van Josua Cohen Farro uit zijn tweede vrouw", bedeeld met 1/90 van de rente, eerst f.1,20, op een later moment ontving zij f.2,-. De nalatenschap van Esther is iets om nog eens verder in te duiken.

Veel meer komen we niet te weten van Catharina. Kon zij Portugees spreken? Haar vader kon het nog, maar overleed toen Catharina jong was. Kwam zij vanuit haar bescheiden bestaan toe aan kunst en cultuur? Van haar man Jacques is bekend dat hij kon tekenen: in 1883 exposeerde hij met een potloodtekening in de Spuistraat. Wat voor karakter had zij? We zullen het voorlopig niet weten; misschien was ze net als haar dochter - mijn betovergrootmoeder - die als karaktervol, intelligent en vol humor bekend stond. Catharina blijft in ieder geval onderdeel van de collectieve herinnering.

Indische matches

Één van de interessantste onderdelen van een genetische test vind ik de DNA-matches: nog meer dan de etnische schattingen van zo'n test - die vaak genoeg wat grofmazig blijven - zeggen matches iets concreets over verwantschap en dienen zij als bewijs dat een gedeelde voorouder nog altijd in zijn of haar nakomelingen voortleeft.

MyHeritage - waar ik zelf géén test heb gedaan, maar waar ik wel e.e.a. heb geüpload - is voor mensen met een Nederlandse achtergrond de belangrijkste bron voor genetische matches; dit komt omdat dit het bedrijf is waar Nederlanders het vaakst een test gedaan hebben én vanwege de grote hoeveelheden aan stambomen - al dan niet accuraat - die hier te vinden is. Dit vergemakkelijkt de zoektocht naar de gedeelde voorouder aanzienlijk (NB mits je één van de abonnementen hebt; gratis is de site niet).

Matches in het algemeen

Het aantal matches verschilt per persoon, etnische achtergrond en het type chip waarmee getest is (voor uploads kan de overlap tussen de verschillende chips voor verschillende kwaliteit in de matches zorgen). Zelf heb ik iets meer dan 10.000 matches bij MyHeritage. De matches kunnen in het algemeen in de volgende categorieën worden verdeeld:

• Nabije en redelijk nabije familieleden: grootouders, (achter)neven/-nichten, mensen die een (bet)betovergrootouder delen.
• Verre familieleden: mensen die een voorouder delen ergens acht tot tien generaties terug.
• "Streekgenoten": mensen die voorouders uit dezelfde streek delen, bijvoorbeeld de Zuid-Hollandse eilanden, maar van wie ik géén gemeenschappelijke voorouder of juist meerdere gemeenschappelijke voorouders kan vinden.
• Grote onduidelijke matches: met deze matches deel ik redelijk grote stukken DNA, maar de verwantschap is onduidelijk. Het kan hier gaan om bijvoorbeeld familie van de "onbekende vaders" in de stamboom of om stukken DNA die per toeval generaties lang niet in stukken zijn geknipt.
• Joodse matches: ik heb heel veel joodse matches; dit komt doordat veel joden afstammen van een betrekkelijk kleine groep uit de middeleeuwen waardoor zij extra nauw aan elkaar verwant zijn.
• "Pile-up" matches: er zijn stukken DNA, zoals het middenstuk van chromosoom 2 en het beginstuk van chromosoom 15 die berucht zijn om de aanwezigheid van zeer veel matches. Deze matches kunnen het beste als ongeldig of toevallig worden beschouwd.
• Ongeldige of toevallige matches: met name wanneer de lengte van de gedeelde stukken DNA (zeker onder de 8 cM) zeer klein is, is de kans groot dat een match wel wordt gedetecteerd, maar in werkelijkheid géén match is.
  
  

Indische matches

Voor mensen met een Nederlands-Indische achtergrond kunnen matches helpen om een beeld te schetsen van hun Indische stamboom, zeker omdat bronnen in veel gevallen onvolledig zijn. Matches kunnen een bestaande hypothese kracht bijzetten of voor nieuwe aanknopingspunten zorgen. Wanneer je als iemand met een Indo-achtergrond een match hebt met een andere Indo kan er sprake zijn van de volgende scenario's:

1. De match gaat terug tot één of meerdere gedeelde Europese of Europees-Aziatische voorouders in Nederlands-Indië.
2. De match gaat terug tot één of meerdere gedeelde Aziatische (inlandse) voorouders in Nederlands-Indië.
3. Er is sprake van verwantschap, maar niet in Nederlands-Indië.
   

Scenario 1 zal het vaakst voorkomen bij matches van relevante grootte: de gemeenschappelijke voorouder(s) zullen in het Indië van de achttiende of negentiende eeuw te vinden zijn, mits de bronnen beschikbaar zijn. 

Bij scenario 2 kan sprake zijn van een gedeelde afstamming uit een Europees-Aziatische verbintenis waarbij het DNA van de Aziatische moeder is doorgegeven. In dit geval kan de gemeenschappelijke voormoeder wel gevonden worden. Wanneer de gemeenschappelijke voorouder echter verder terug in de Aziatische lijn zit, ontbreken over het algemeen de bronnen om deze te vinden.

Tot slot dient scenario 3 belicht te worden. Het kan zijn dat de verwantschap met de match niet in Indië gevonden moet worden maar bijvoorbeeld bij andere Europese voorouders. Let hierbij met name op een eventuele gedeelde joodse achtergrond.

Voorbeelden van Indische matches

Tijd om twee voorbeelden te laten zien binnen mijn eigen familie; beide gevallen betreffen matches van mijn grootmoeder.

"Indische match" 1

Rechts zijn drie elkaar overlappende segmenten van matches A, B en C te zien, die alle een Indische achtergrond hebben. De segmenten zijn 12 tot 20 cM groot en kunnen dus relevant zijn. Ik onderzocht eerst d.m.v. het programma DIY Dodecad (in R) of het om een Europees of Aziatisch segment gaat (lees hier hoe deze analyse werkt). Het betreft een duidelijk Europees segment.

Matches A en B trianguleren met elkaar, maar volgens MyHeritage niet per se met match C; aangezien mijn grootmoeder echter alle drie de matches deelt met o.a. neven moeten zij echter wel alle drie overlappen.

Wie is onze gedeelde voorouder? Match A en B zijn vrij dicht verwant aan elkaar en hebben een stamboom in MyHeritage ingevuld waar ik uit kan herleiden dat onze gemeenschappelijke voorouders het echtpaar Christiaan Lodewijk Dumas x Johanna Paulina Wolff zijn. Een echt stukje Indisch DNA dus. Eerder schreef ik over de vererving van DNA in nabije familieleden: hieruit concludeer ik dat het segment terug moet gaan naar één van de ouders van het gemeenschappelijke voorouderpaar, in dit geval Joseph Pierre Dumas, Johanna Christina Endeman of Johannes Pieter Wolff. Omdat het een Europees segment betreft, is het niet afkomstig van Saima, de Javaanse moeder van Johanna Paulina Wolff.

De kwartierstaat van het echtpaar Dumas x Wolff ziet er als volgt uit:

4 Joseph Pierre Dumas *1789 Japara

5 Johanna Christina Endeman *ca. 1803 Rembang

6 Johannes Pieter Wolff *ca. 1798 Batavia

7 Saima, Javaanse vrouw

8 Pierre Dumas *1766 Frankrijk (?)

9 Anna Maria Dorothea Meijer, *ca. 1770 (Semarang of omgeving)

10 Gerrit Endeman *1773 Soerakarta, leefde vanaf ca. 1825 met Tjielik, Javaanse vrouw

11 onbekend (mogelijk familie Mente uit Rembang)

12 verm. Johannes Wolff *1761 Djokjakarta

13 verm. inlandse vrouw (denkelijk Johanna Elisabeth van Batavia)

14-15 inlands

16-17 [Frankrijk]

18-19 Meijer, (in Semarang of omgeving)

20-21 Frederik Endeman *Boeken (=Bochum in Duitsland?), tr. N.N.

22-23 onbekend Indisch

24 Johannes Wolff *Bamberg, + Joana, tr. (2) Susanna Frederiksz, tr. (1)

25 N.N.

26-31 inlands

Hoe is match C verwant? Met behulp van familieadvertenties (CBG verzamelingen en de kranten in Delpher) en gegevens uit de regeringsalmanak (zie Roosjeroos voor geboorten, huwelijken en overlijdens en voor lijsten van Europese inwoners de digitale verzameling van de Staatsbibliotheek Berlijn) is het mogelijk een kwartierstaat (met hier een daar een gok en hiaat) op te stellen van match C, waarbij ik hier de Indische kwartieren uit generatie zes toon:

32-33 Duitsland

34 N.N. Voss, Djokjakarta

35 ?

36-39 inlands

40 Jan Simon *ca. 1789 Semarang, later woonachtig te Grissee

41 inlandse Johanna Maria

42 Adriaan Barend de Fisser, te Soerabaja

43 ?

44-45 A'dam

46 Daniel Godeus, te Padang

47 inlands

48-51 Timor

52-53 Nederland

54 Johan Frederik Christiaan Heinson *1793 Kopenhagen

55 ? te Soemenep

56-59 Nederland

60-63 inlands

Er lijkt vooralsnog géén overlap te vinden tussen beide kwartierstaten. De match moet verder terug in het verleden liggen. Wanneer we uitgaan van een gedeelde Europese voorouder in Indië, dan zal één van de voorouders van Anna Maria Dorothea Meijer óf de moeder of echtgenote van Gerrit Endeman, óf de eerste echtgenote van Johannes Wolff, allen uit Noord-Oost-Java (Semarang, Soerakarta, Rembang, Djokjakarta), verwant moeten zijn aan één van de voorouders van match C, waarbij ik de families Voss uit Djokjakarta, Simon uit Semarang, de Fisser uit Soerabaja en de onbekende echtgenote van dhr. Heinson uit Soemenep het meest in aanmerking vind komen. Verder onderzoek naar beide kwartierstaten, bijvoorbeeld d.m.v. de monsterrollen en testamenten van de VOC is vereist.

"Indische match" 2

Rechts een tweede voorbeeld: mijn grootmoeder deelt meerdere segmenten met matches D en E, ook losse die ik hier niet heb weergegeven. D en E delen  Indische grootouders. Alle gedeelde segmenten zijn Europees, maar grenzen bij mijn grootmoeder wel direct aan enkele Zuidoost-Aziatische stukken. Een vergelijking met neven/nichten van mijn grootmoeder suggereert dat de matches via haar Indische grootvader Mallien verwant moeten zijn. Omdat ik hen niet ken uit de vrij volledige parenteel Mallien die ik heb opgesteld, is het aannemelijk dat zij evenals voorbeeld 1 via de familie Dumas verwant zijn. Omdat het om meerdere segmenten gaat lijkt er sprake van een relatief nabije verwantschap.

Hieronder de kwartierstaat van de overgrootouders en terug van de Indische grootouders van matches D en E, met focus op de Indische kwartieren:

8-9 Duitsland

10 Nederland

11 waarschijnlijk inlands

12 Hubertus Gerardus van Affelen van Saemsfoort *1816 Semarang

13 Wilhelmina Albertina Schippers *1823 [Soerabaja]

14-15 inlands

16-21 Duitsland, Nederland

22-23 waarschijnlijk inlands

24 Hendrik Johannes van Affelen van Saemsfoort *Nederland

25 Johanna Wilhelmina Piel *1788 Semarang (tr. (2) Johannes Mangold)

26 Lucas Albertus Schippers *1794 Oostvoorne, tr. 1819 Soerabaja

27 Maria Carolina Geertruida Meijer, +1849 Soerabaja

28-31 inlands

32-43 Duitsland, Nederland

44-47 waarschijnlijk inlands

48-49 Nederland

50 wschl. Willem Hendrik Piel *Makassar (wschl. zoon van Frans Albrecht Piel *Duitsland x Elisabeth Fransz *[Makassar])

51 wschl. Regina Cruypenning *Semarang

52-53 Nederland

54-55 onbekend Meijer

56-63 inlands

Ook de kwartierstaat van de grootouders van matches D en E toont géén overlap met de kwartierstaat Dumas. De gemeenschappelijke voorvader zal dus waarschijnlijk in de achttiende eeuw geleefd hebben. Het is aannemelijk dat er verwantschap is via Johanna Wilhelmina Piel uit Semarang of haar moeder, of via Maria Carolina Geertruida Meijer, die in 1819 te Soerabaja woonde. Deze laatste is in het bijzonder interessant vanwege haar achternaam. Zou zij familie zijn van onze Anna Maria Dorothea Meijer?

Maria Carolina Geertruida had met Lucas Albertus Schippers, zoon van Dirk en Roelofje Schouwenberg vier dochters: Elisabeth Susanna, Johanna Justina Roelophina, Wilhelmina Albertina en Carolina Elisabeth. Het is onbekend of zijzelf uit Soerabaja kwam. In 1819 woonden er reeds vele Meijers op Java en eveneens in de omgeving van Semarang en Soerabaja. Ook hier is verder onderzoek in achttiende-eeuwse bronnen noodzakelijk om verdere conclusies te trekken.

Wat kunnen we voorlopig concluderen uit deze matches? Er zijn matches met wie negentiende-eeuwse gemeenschappelijke voorouders zijn vast te stellen. Er zijn ook matches die suggereren dat we een nog nagenoeg onontdekt achttiende-eeuws Indisch verleden ergens rondom Semarang en Djokjakarta delen. Ik ben zeer benieuwd of we er ooit nog achter gaan komen hoe dit er precies uitzag.

wordt vervolgd