Bidprentjes

In de nalatenschap van mijn overgrootvader bevindt zich een midden-negentiende eeuws boekje over het belijden van het katholieke geloof, afkomstig van zijn grootmoeder Maria Catharina Gors, en later gebruikt door zijn ongehuwde tante Bertha van Kersbergen en zijn moeder Anna M.C. de Jong-van Kersbergen. In het boekje zijn allerlei artefacten bewaard zoals een grote aflaat, een kaartje ter gedachtenis aan de vijftigjarige priesterwijding van paus Pius IX (1869), een palmpasentakje uit 1914, maar vooral veel bidprentjes uit de families Gors, Van Kersbergen, Moonen, Mentink, Frehe, Bustin en Van Brederode. Ik deel hier de tekstzijde van deze bidprentjes:

1. Jacobus Gors (1793 Bree - 1851 Dordrecht),
2. Anna Catharina Schneiders, wed. Jacobus Gors (1797 Burtscheid - 1874 Delft):


3. Anna Margaretha Gors, wed. Henricus Drieskens (1787 Bree - 1867 Bree),
4. Joanna Hubertina Gors, wed. Petrus Joannes Boudier (1822 Dordrecht - 1897 Delft),
5. Joannes Antonius Gors (1823 Dordrecht - 1901 Oegstgeest):


6. Anna Margaretha Hubertina Gors, wed. Joannes Baptist Boudier (1824 Dordrecht - 1883 Arnhem),
7. Anna Clara Gors (zuster Maria Julitta) (1827 Dordrecht - 1902 Amsterdam),
8. Maria Elisabeth Gors, wed. Joannes Bartholomeus Moonen (1829 Dordrecht - 1908 Dordrecht):


9. Joannes Franciscus Gors (1831 Dordrecht - 1892 Brussel),
10. Joannes Henricus Gors (1836 Dordrecht - 1867 Dordrecht):


11. Maria Catharina Moonen (1859 Dordrecht - 1922 Nijmegen),
12. Gerhardus Wilhelmus Mentink, wed. Maria Catharina Moonen (1854 Vaassen - 1928 Apeldoorn),
13. Johanna Geertruida Clara Mentink, echtgenote van Antonius Albertus Verweijen (1883 Nijmegen - 1912 Nijmegen):


14. Maria Elisabeth Moonen (zuster Marie Valentina) (1861 Dordrecht - 1929 Ootmarsum),
15. Adrianus Johannes Marinus van Kersbergen (1860 Gouda - 1885 Den Haag),
16. Anna Margaretha Hubertina van Kersbergen (1864 Den Haag - 1919 Rotterdam):


17. Anna Maria Bustin, wed. Frederik Adrianus van Kersbergen (1833 Dordrecht - 1920 Rijswijk),
18. Fredericus Michaël Karel van Kersbergen (1868 Den Haag - 1928 Amsterdam),
19. Anna Hendrika Helena van Kersbergen, echtgenote van Ubert Bakker (1874 Den Haag - 1918 Utrecht):


20. Maria Elisabeth Frehe, wed. Jac. Vroom (1897 Dordrecht - 1943 Dordrecht),
21. Augustinus Cornelius Petrus Maria van Brederode, echtgenoot van Johanna Hendrika de Jong (1856 Delfshaven - 1928 Rotterdam):

DNA-test: 23andMe

De derde en voorlopig laatste genetische test die ik gedaan heb is die van 23andMe, het bedrijf dat in 2007 als eerste begon met het testen van autosomaal DNA. Hierbij heb ik gekozen voor ancestry-only; wie geïnteresseerd is in health kan hiernaast nog een extra hoeveelheid genen laten testen.

De kit arriveerde al een dag na bestelling. De test maakt geen gebruik van wattenstaafjes maar van een buisje waar je je saliva in kunt verzamelen. Ik vind het prima, maar ik heb toch liever een wattenstaafje. Na een lange terugrit naar Amerika kon de analyse beginnen: dit duurde slechts enkele weken; van alle tests die ik heb gedaan was deze veruit de snelste.

23andMe gaf mij de volgende etniciteitsschatting:

Etniciteitsschatting 23andMe

Ik was positief verrast over de nauwkeurigheid van deze schatting. Naast mijn Zuid-Oost-Aziatische bloed (4% zoals in andere tests) gaven zij mij ook 1,7% Zuid-Aziatisch bloed, iets dat bij Family Tree DNA nog als een "< 1% trace region" bestempeld werd. Genealogisch gezien zou ik ongeveer 1% Zuid-Aziatisch verwachten; het kan natuurlijk dat ik net wat meer heb geërfd van die kant. 23andMe is de eerste test die mij een duidelijk percentage Ashkenazi geeft (5%). Dit is uiteraard afkomstig van mijn joodse betovergrootmoeder. Voor mijn overige, grotendeels Nederlandse herkomst zien we, zoals bij andere bedrijven ook vaak te zien is, een mix van continentaal West-Europees, Brits en Scandinavisch.

Wanneer 23andMe aanwijzingen heeft voor specifieke afstamming uit een bepaald gebied, geven zij dit aan. Bij mij hebben zij specifieke aanwijzingen voor afstamming uit de volgende gebieden:

23andMe regio's

Binnen Nederland geven zij bijna alle provincies aan, maar met name Zuid-Holland. De volgorde van het rijtje klopt ook wel ongeveer, mits de Betuwe overlapt met Noord-Brabant i.p.v. Gelderland. Alleen Noord-Holland klopt niet, want daar heb ik niet zoveel mee. Ik denk dat dit komt doordat veel samples misschien uit het zeer gemengde Amsterdam komen; ik heb bij een aantal Britten ook gezien dat de regio Londen vaak hoog in het lijstje stond, terwijl zij daar niet zoveel mee hadden. Het is in ieder geval belangrijk dit lijstje als benadering te beschouwen en niet als hard gegeven: provinciegrenzen staan natuurlijk niet gelijk aan genetische grenzen. Overijssel en Groningen lopen geleidelijk aan over in Nedersaksen. Het Utrecht van de Lopikerwaard zal veel meer gemeen hebben met het Groene Hart dan met het gebied rond Amersfoort. Ik kan in ieder geval zeggen dat zij het eerste bedrijf zijn dat in staat is specifiek Nederland aan te wijzen als afstammingsbron; het is echter nog niet mogelijk om hier duidelijke percentages aan te verbinden vanwege alle genetische overlap rondom de Noordzee. Naast Nederland vindt 23andMe aanwijzingen voor afstamming uit België, maar niet genoeg om een bepaalde regio aan te wijzen (hint: het is met name Belgisch Limburg!). Zij vinden wél genoeg aanwijzingen om mij een aantal Duitse regio's, in het bijzonder Noordrijn-Westfalen, alsook Nedersaksen en Beieren te geven. Genealogisch gezien ben ik zo'n 10% Duits: 6% Noordrijn-Westfaals, 1% Nedersaksisch, tussen de 0,5 en 1% Beiers, Saksen-Anhalts en Hessisch etc., dus ik vind het knap van ze dat ze net deze regio's uitkozen. Het is natuurlijk mogelijk dat een deel van bijvoorbeeld mijn Gelderse voorgeslacht als Noordrijn-Westfaals gezien wordt: dit hangt af van de referentie-samples waarmee ze mij vergelijken.

Een interessant aspect van de 23andMe-test is hun chromosome painting. Dit is een overzicht van je chromosomen die zijn ingekleurd per etniciteit. Op deze manier wordt inzichtelijk gemaakt hoe zij tot hun schatting zijn gekomen. Er zijn op internet vele voorbeelden hiervan te vinden. Mijn hele genoom ga ik hier niet tonen; ik wil echter wel één chromosoom delen, dat ik reeds besproken heb:

23andMe, chromosome painting.

Op dit chromosoom zijn naast West-Europees (blauw) duidelijke stukken Zuid-Oost-Aziatisch (geel) en Zuid-Aziatisch (groen) te vinden. Dit is een kleurrijk chromosoom, maar mijn meeste chromosomen zijn overwegend blauwgekleurd. Het is interessant dat alle stukken die zij als Asjkenazisch beschouwen overeenkomen met de plekken waarop ik joodse matches heb. Dit is voor mij een verdere aanwijzing dat de test nauwkeurig is.

Bij de test zijn naast autosomaal DNA ook mijn Y-DNA en mt-DNA onderzocht. 23andMe gaf mij de haplogroepen R1b-U152 en W5. Dit is correct en in overeenstemming met andere tests, al had het van mij nog wel iets gedetailleerder gemogen.

Naast etniciteit worden ook enige eigenschappen (traits) onderzocht, die veelal op kansberekening berusten. Zo klopt het dat ik donker haar en bruine ogen heb, maar is hun voorspelling dat ik waarschijnlijk niet hoef te niesen wanneer ik in de zon kijk niet correct (dit doe ik juist heel vaak). Ik lijk minder kans te hebben op volledige kaalheid, maar zou wel meer kans hebben op een kale kruin, zoals mijn vader dus. We zullen het zien de komende jaren. Enkele eigenschappen schijnen van Neanderthalers afkomstig te zijn; mijn aantal specifieke Neanderthal-genen lijkt gemiddeld te zijn (ongeveer 2%).

Zoals bij de meeste DNA-tests zijn ook bij 23andMe DNA-matches te vinden, naar mijn mening het belangrijkste onderdeel van de test, omdat hiermee genealogische verwantschappen kunnen worden vastgesteld. Er zitten enkele nuttige matches tussen, voor de rest zijn het zeker minder matches dan bij FamilyTreeDNA en MyHeritage (dat onder Nederlanders het populairst is). De snelheid waarmee nieuwe matches opduiken lijkt ook lager te zijn. Hiernaast zijn er, behalve het linken naar de eigen stamboom en het noteren van enkele familienamen, geen uitgebreide mogelijkheden om stambomen op te zetten.

23andMe lijkt mij zeer nauwkeurig op etniciteitsgebied (beter dan de andere bedrijven op dit moment, alleen de update van FamilyTree DNA die binnenkort uitkomt (My Origins 3.0) zou mogelijk nog nauwkeuriger kunnen worden). Het kan hiernaast tot op zekere hoogte interessant zijn voor mensen die geïnteresseerd zijn in hun gezondheid. De test schiet echter wat tekort op het gebied van DNA-matches.

Overerving: een scheve verdeling.

Ieder persoon - afgezien van zeldzame situaties - ontvangt 50% van het autosomale DNA van zijn vader en 50% van het autosomale DNA van zijn moeder. Beide ouders hebben bij het doorgeven van hun DNA door middel van recombinatie het DNA van hun ouders, dus de grootouders van de ontvanger, gecombineerd. Gemiddeld erven mensen 25% van elke grootouder, maar vanwege het ongelijkmatige proces van recombinatie ligt dit in de praktijk ergens tussen de 20% en 30% per grootouder. De som van elk grootouderpaar is uiteraard 50%. Ongeveer 2% van de mensen erft minder dan 19% of meer dan 31% van een bepaalde grootouder. Blaine Bettinger beschrijft het extreme geval van een vrouw die van haar grootvader 41% heeft geërfd, en van haar grootmoeder slechts 9%. Zulke scheve verdelingen zijn zeldzaam. Van overgrootouders zullen de meeste mensen tussen de 8% en 17% geërfd hebben (gemiddeld 12,5%). Ook hier komen soms extremere waarden voor.

Recombinatie gebeurt bij mannen minder vaak dan bij vrouwen. Dit betekent dat het DNA dat mensen van hun vader ontvangen in minder stukken is "geknipt" dan het DNA dat zij van hun moeder ontvangen. Aan vaderskant kunnen hierdoor de stukken groter zijn en is er meer kans op een scheve verdeling dan aan moederskant. Roberta Estes schreef, gebruik makende van simulaties van Philip Gammon, wat dit betekent voor de specifieke overerving van grootouders en overgrootouders.

Wanneer we nog een generatie verder teruggaan neemt de variatie alleen maar toe: minder DNA per voorouder betekent immers dat er minder kansen zijn om het eerlijk te verdelen. In onderstaand schema heb ik mijn eigen geschatte verervingspercentages tot aan mijn betovergrootouders weergegeven. Hiervoor heb ik gebruik gemaakt van DNA Painter.

Geschatte overervingspercentages tot aan de betovergrootouders

Deze percentages staan zeker niet vast: ik heb een deel van mijn grootouders, en uiteraard mijn overgrootouders en betovergrootouders niet kunnen testen. Ook van mijn grootmoeder die ik wel getest heb is het percentage niet geheel duidelijk omdat dit per bedrijf verschillend wordt berekend; berekeningen lopen uiteen van 21% tot 23%. De meeste percentages zijn gebaseerd op wat ik met DNA-matches deel - en wat ik niet met hen deel - en wat speculatie over de recombinaties. Het meest zeker ben ik over mijn joodse betovergrootmoeder (5% tot 5,5%). De vele matches die ik aan haar kant heb vanwege het endogame karakter van die bevolkingsgroep maakten het mogelijk om vrij nauwkeurig te bepalen welke stukken DNA ik van haar geërfd heb. Het valt verder op dat met name de rechte mannelijke lijnen - zowel aan vaders- als moederskant - een nogal scheve verdeling lijken te hebben; van twee van mijn betovergrootouders lijk ik zelfs meer geërfd te hebben dan van één van mijn overgrootouders.

Vanaf ongeveer zeven generaties terug is de verdeling zodanig scheef dat er van sommige voorouders helaas géén DNA geërfd is (ongeveer 6 van de 128), terwijl er van enkele anderen nog minstens 2% (vaak grote stukken) aanwezig is. Van de voorouders tien generaties terug is mogelijk de helft niet meer terug te vinden (waarschijnlijk zijn zij nog wel in sommige verre neven en nichten aanwezig). Enkele statistieken zijn hier te vinden: omdat men over het algemeen niet in staat is om voorouders te testen betreft het veelal schattingen.

De ongelijkmatige overerving van DNA kan invloed hebben op iemands etniciteitsschatting. Wanneer iemand met een Chinese oma volgens meerdere schattingen op 19% Aziatisch uitkomt hoeft het dus niet per se te betekenen dat zijn grootmoeder niet geheel Chinees was, maar is het dus mogelijk dat hij gewoon minder dan gemiddeld van haar geërfd heeft. Een broer of zus zou misschien juist 30% van haar geërfd kunnen hebben.

Hoe staat het met de vaderlijn?

Een paar jaar terug deed ik de BigY-test bij Family Tree DNA. Bij deze test wordt het Y-chromosoom - dat van vader op zoon wordt overgedragen - nauwgezet onderzocht met als doel de plek in de menselijke stamboom zo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Toentertijd stond de BigY test bekend als de Y500-test, waarbij de resolutie op ongeveer 1 mutatie per 140 jaar zat. Inmiddels is er een upgrade naar de Y700-test, die ongeveer 1 mutatie per 85 jaar kan waarnemen. Deze test heb ik nog niet ondergaan; dit heeft vooral zin wanneer er veel recente matches zijn en de structuur van de boom nog niet geheel duidelijk is - en mijn meest recente match bevindt zich vooralsnog in de periode vóór Christus. Ik hoop dat er nog eens een familie opduikt met wie ik in de middeleeuwen een vaderlijn deel. Met Y500 komen we echter ook al een heel eind.

De sub-haplogroep BY41133.

In bovenstaande afbeelding heb ik mijn dichtstbijzijnde verwante families - voor zover bekend - weergegeven. Ik behoor tot de tak geheel rechts onder Y130350. Mijn stamvader komt uit Zennewijnen bij Tiel, maar zijn waarschijnlijke vader en grootvader zijn vermoedelijk rond 1675 vanuit Uden naar Passewaaij (tussen Zennewijnen en Tiel) gekomen. Hierom heb ik Brabant als bakermat van de familie vermeld. Ik deel Y130350 en enkele andere mutaties met een familie uit Virginia, die vermoedelijk uit Devon komt, en waarvan de allereerste naamdragers rond 1200 in de buurt van Dover woonden. Of de familie uit Virginia ook echt in mannelijke lijn van de Doverse afstamt is niet aantoonbaar. Onze gemeenschappelijke voorvader leefde in ieder geval rond 150 v.Chr. (met een marge van een paar honderd jaar), vermoedelijk in België of wat toen het noorden van Gallië was.

Wij hebben twee zustergroepen, die evenals wij van BY38543 afstammen: BY56098, bestaande uit enkele Engelse families die al in de 8e eeuw n.Chr. in Engeland gewoond moeten hebben, en een tak die bestaat uit enkele families die zeker vanaf ca. 1500 in Calabrië (de punt van de Italiaanse laars) leefden. De zustertak van BY38543 is BY79632, waaruit twee Franse families stammen. Allemaal behoren we tot de sub-haplogroep BY41133, die zich ongeveer in de 11e eeuw v.Chr. begon uit te breiden.

Waar leefde onze stamvader? Als we uitgaan van het geografische middelpunt, dan komen we ergens ten zuidoosten van Parijs uit. In dit geval moeten we uitgaan van een oud-Gallische of Keltische familiestam die zich vanaf het begin van de IJzertijd met de westelijke Hallstatt-cultuur en de bekende Gallische La Tène-cultuur verspreidde. Een probleem met geografische middelpunten is echter dat het ervan uit gaat dat alle takken ongeveer gelijkmatig in verschillende richtingen zijn gegaan, en dat is meestal niet hoe de geschiedenis loopt. Sommige plekken (vaak het platteland) zijn plaatsen van emigratie, andere (vaak steden, of bijv. Engeland) zijn plaatsen van immigratie door de geschiedenis heen. Bovendien moeten we bedenken hoe er dan Galliërs in Calabrië terecht zijn gekomen. Misschien als immigrant (of slaaf) tijdens de Romeinse tijd? Of is deze tak daar pas in de middeleeuwen terechtgekomen tijdens de Normandische verovering van Zuid-Italië? Maar waar is deze specifieke tak dan in Frankrijk gebleven?

Misschien vinden we meer aanwijzingen als we naar de twee zustertakken van BY41133 kijken. De grootste tak, PF6582, bevat families uit Italië, het noordoosten van Frankrijk (alsmede Wallonië en Luxemburg), Zuid-Duitsland, Engeland, een Asjkenazische tak en zelfs enkele Tataren. De oudste splitsingen zijn echter tussen twee Italiaanse takken, een tak uit de Elzas en de grote gemengde groep. De zustertak van BY41133 en PF6582 bestaat uit een Italiaanse familie uit de Toscane. Hun gemeenschappelijke voorvader, BY28794, zal rond 1500 v.Chr. geleefd hebben. Wanneer we weer een stapje hoger gaan naar de zustertak van BY28794, BY3951, dan valt op dat deze voor een groot deel uit Italiaanse families bestaat. Hiertoe behoort zelfs een prehistorisch (pre-)Romeins sample uit Praenestine (ca. 400 v.Chr.). De grote aanwezigheid van Italiaanse families is des te meer opvallend omdat zij drie keer minder dan mensen met een Duitse vaderlijn getest hebben en acht keer minder dan mensen met een Engelse vaderlijn. Het aandeel Italianen zou dus nog veel hoger kunnen uitpakken.

De kans is aanzienlijk dat BY3951 (ca. 1700 v.Chr.) in Italië ontstaan is, en dit geldt dan vermoedelijk ook voor BY28794 (ca. 1525 v.Chr.). Samen vormen zij de belangrijkste onderdelen van Z145 (ca. 2000 v.Chr.), dat zelf weer met o.a. S47, BY3544 en BY3538 de haplogroep Z56 (ca. 2600 v.Chr.) vormt, één van de takken van het bekendere R1b-U152. S47 lijkt meer aanwezig langs de Ligurische kust en ook in Spanje; het zwaartepunt van BY3544 ligt meer in Frankrijk en Zwaben. Hun kleine zustergroep BY3538 lijkt zich met name in Noordoost-Frankrijk, de Pfalz en Zwitserland op te houden. Voor Z145 kan, gezien de verspreiding, aan een oorsprong in de Toscane of Ligurië gedacht worden. De eerste verspreiding van Z56 richting Italië, de Rhône en de Rijn valt binnen de dynamische Klokbeker-periode toen de Keltische en Italische volkeren nog één geheel vormden; de verschillende takken zullen al vrij vroeg op verschillende plekken beland zijn en zijn hierom niet altijd één op één met bepaalde volkeren of culturen te identificeren.

Een kaartje van de geschatte frequentie van Z56 dat ik gemaakt heb:

Geschatte frequentie van de haplogroep Z56.

De oudste leden van Z145 zullen in het tweede millennium v.Chr. een vroeg Indo-Europees dialect verwant aan het latere Keltisch en Italisch gesproken hebben, mogelijk een voorganger van het nauwelijks bekende Ligurisch óf een voorloper van het Italisch. Uiteindelijk zullen de meeste van hen Latijn hebben gesproken.

Het is mogelijk dat alle takken van BY41133 door de Romeinen zijn verspreid, richting Frankrijk, Calabrië, Engeland en Nederland. Misschien was mijn voorvader Y130350 wel een Romeinse soldaat of handelaar, die zich eerst langs de Rijn of de Maas begaf, en later naar Brittania vertrok. Het zou eventueel ook kunnen dat reeds vóórdat het noorden van Italië Romeins werd, enkele takken vanuit Ligurië of Gallia Cisalpina naar het noorden vertrokken, mogelijk via de Rhône. In dat geval zou er sprake zijn van een van oorsprong Italische of Ligurische, later Gallisch geworden lijn. Om hier meer duidelijkheid in te krijgen is het nodig om te wachten op nieuwe gegevens, van zowel moderne mensen - dit hangt af van het toeval; het is immers niet van te voren duidelijk tot welke haplogroep men behoort - als van archeologische samples - helaas deed men in het eerste millennium v.Chr. vaak aan cremeren.