Speyer uit Speyer

Update: zie deel 2.

De stamvader van veel Nederlandse Speyers, Speijers en Spijers is Salomon Jacob Speyer, die als jonge koopman van Speyer naar Amsterdam kwam. In 1680 huwde hij op 23-jarige leeftijd met Abigael Jacob Gans-Halevi (of Genzchen-Levie), de dochter van de Poolse Jacob Benjamin Halevi en Judith David Gans uit Friedeburg.

Ondertrouwakte van Salomon Jacob Speyer en
Abigael Jacob Gans-Halevi, Amsterdam, 29 november 1680

Zowel Salomon als zijn vrouw Abigael (nr. 2788/9) stonden onder verschillende namen bekend. Salomon en Abigael waren hun namen in de openbare wereld, maar thuis bezigden zij hun Jiddische (en Hebreeuwse) namen Zalman/Shlomo en Bele/Bonele. Zo ondertekenen zij hun ondertrouwakte in het Jiddisch als Sallman fun Sbeijer en (ongeveer) Bole bat k"h Ya'aqob. Opvallend is dat Salomon hier Latijns schrift gebruikt, maar Abigael het Hebreeuwse schrift.

In de reeds gedigitaliseerde notariële akten van Amsterdam vond ik geen verdere gegevens van Salomon.

Op verschillende plekken (bijv. hier) wordt Salomon geïdentificeerd als Zalman Amsterdam, één van de drie zoons van Jacob Speyer en Chana Goldschmidt-Hameln. (zie ook hier). Hun andere twee zoons waren Nathan Heln en Abraham Speyer, waaruit een tak Speyer te Berlijn ontstond. Jacob Speyer zou vermeld zijn te Speyer in 1657, Salomons geboortejaar, en overleed op 8 mei 1670 of 1674. Zijn vrouw Chana overleed al eerder op 29 mei 1661.

De primaire bronnen waaruit het bestaan van Zalman Amsterdam blijkt, en de vermeldingen en overlijdensdata van Jacob Speyer en zijn vrouw Chana Goldschmidt zijn mij niet bekend. Het huwelijk van Jacob met Chana wordt genoemd door David Kaufmann in "Die Memoiren der Glückel von Hameln". Glückel von Hameln was Chana's schoonzuster, en is bekend als de eerste Duitse vrouw die een autobiografie naliet. In haar memoires schrijft ze over Chana:

"Zijn [= Joseph Goldschmidt] zevende kind was zijn dochter Hanna, die met de [Bijbelse] vrome Hanna te vergelijken was. Zij is zeer jong gestorven en heeft geen rijkdommen nagelaten."

Chana's echtgenoot Jacob Speyer vermeldt zij niet. Er is een goede kans dat Glückel hen niet zo goed gekend heeft; pas in 1660, één jaar voor Chana's overlijden, kwam zij als jong meisje uit Hamburg in Hamelen terecht, waar zij huwde met Chana's broer Chaim. Zij moest erg wennen aan haar nieuwe omgeving:

"Het is ieder wel bekend dat Hamelen geen Hamburg is. Ik was toen nog een jong kind, dat met alle genot opgevoed was, en nu moest ik met mijn jonge leeftijd van mijn ouders, vrienden, al mijn bekenden, van een stad als Hamburg naar een kleine stad waar maar twee joodse families woonden. En Hamelen is op zichzelf een haveloos en verveeld oord. Maar dat alles beschouw ik als niets vergeleken met de vreugde die ik kreeg van de vroomheid van mijn zaliger schoonvader. Wanneer hij 's morgens om drie uur opgestaan was en vlakbij mijn slaapkamer met zijn gebedskleed om zat en aan het bidden was, dan was ik heel Hamburg al vergeten."

Haar schoonvader, Chana's vader, was Joseph Goldschmidt (ook bekend als Joseph Hameln). Zoals vele andere Duitse joden in de zeventiende eeuw, woonde hij op verscheidene plekken (Witzenhausen, Stadthagen, Hamelen, Hildesheim en Hannover). Onder zijn vele afstammelingen bevinden zich Heinrich Heine en Felix Mendelssohn-Bartholdy.

Wanneer aangenomen kan worden dat één van de kinderen van Jacob Speyer en Chana Goldschmidt Zalman heette, en onder andere als Zalman Amsterdam bekend stond, dan is het een interessante vraag of deze geïdentificeerd kan worden met Salomon Jacob Speyer. De naam Zalman Amsterdam zal met name door familieleden buiten Amsterdam gebruikt zijn om te verwijzen naar hun neef in Amsterdam. Salomon is slechts één van drie joden die voor 1811 te Amsterdam in het huwelijk treedt, die expliciet aangaf uit Speyer te komen, bovendien de enige met de naam Salomon (of Salman, zoals hij zichzelf noemde). Bij zijn huwelijk in 1680 waren zijn ouders reeds overleden, in overeenstemming met de theorie dat hij zoon van Jacob Speyer en Chana Goldschmidt was. Het is dus goed mogelijk dat Zalman Amsterdam en Salomon Jacob Speyer één en dezelfde persoon vertegenwoordigden. Een primaire bron waarin Zalman Amsterdam gekoppeld wordt aan Jacob Speyer en Chana Goldschmidt, of zijn broers Abraham Speyer en Nathan Heln, zou zeer welkom zijn.

Het voorgeslacht van Jacob Speyer is minder zeker. Hij zou zoon zijn van een Samuel Speyer, die in Speyer in het huis "zur Glocke" woonde. Dit is best mogelijk, maar voor de verdere aanname dat Samuel een broer zou zijn van Isaac Kulp zum Halbmond, een Frankfurtse rabbijn, zoon van Joseph Aron Kulp en Hindele Spira-Wachenheim, vind ik geen bewijs. Deze mensen woonden in Frankfurt en in de Ele Toldot, het overzicht van de overleden Frankfurtse joden, vind ik geen aanwijzing dat zij ook in Speyer gezeten hebben of een zoon Samuel gehad hebben.

Vervolg: deel 2.